Για την αλήθεια και την ελευθερία

Μια προσωπική σημείωση που εξηγεί τη γενική στάση μου απέναντι στην επιστήμη

[Υπάρχει και αγγλική έκδοση της ανάρτησης—There is also an English version of this post]

Η επαναστατική σχέση μεταξύ αλήθειας και ελευθερίας διατυπώθηκε με τον πιο σαφή ίσως τρόπο από τον Ιησού Χριστό:

Καὶ γνώσεσθε τὴν ἀλήθειαν, καὶ ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς (κατὰ Ἰωάννην, 8:32).

Αντίθετα, το ψέμα εξυπηρετεί την κατάργηση της ελευθερίας. Τα τελευταία χρόνια, ισχυρές κλίκες προωθούν διάφορα ψέματα, τα οποία έχουν γίνει πολύ δημοφιλή στον παγκόσμιο πληθυσμό. Συγκεκριμένα, αυτά περιλαμβάνουν τους βασικούς πυλώνες των λεγόμενων «woke» και «πράσινων» ιδεολογιών, δηλαδή:

1. Ψέματα σχετικά με τα φύλα ή τα γένη (ότι υπάρχουν δεκάδες από αυτά).¹

2. Ψέματα σχετικά με τις αιτίες της μαζικής μετανάστευσης και τους μετανάστες.²

3. Ψέματα σχετικά με τα βιολογικά όπλα, συμπεριλαμβανομένου του εγκλήματος covid-covax.³

4. Ψέματα σχετικά με το κλίμα και τις κλιματικές αλλαγές.⁴

Η ενσωμάτωση των ψεμάτων στη νομοθεσία των δυτικών χωρών σηματοδοτεί μια κίνηση προς τον ολοκληρωτισμό.¹ Οι φωνές που αντιτίθενται στα ψέματα χαρακτηρίζονται ως παραπληροφόρηση ή αποπληροφόρηση (misinformation ή disinformation), ενώ καταβάλλονται τεράστιες προσπάθειες σε διεθνές επίπεδο για την απαγόρευσή τους (λογοκρισία, φίμωση). Κατ’ ευφημισμόν, η απαγόρευση ονομάζεται «ακεραιότητα της πληροφορίας».⁵ Όσοι αμφισβητούν τα ψέματα χαρακτηρίζονται μαζικά ως «ακροδεξιοί», κάτι που αποτελεί μια ακόμη παραμόρφωση της πραγματικότητας. Αλλά φυσικά, αυτές οι παραμορφώσεις και αντιστροφές της πραγματικότητας δεν είναι οι μόνες, ούτε χαρακτηρίζουν μόνο τη σύγχρονη εποχή. Τις βλέπουμε, για παράδειγμα, και τον 5ο αιώνα π.Χ.:

Καὶ τὴν εἰωθυῖαν ἀξίωσιν τῶν ὀνομάτων ἐς τὰ ἔργα ἀντήλλαξαν τῇ δικαιώσει.
Για να δικαιολογούν τις πράξεις τους άλλαζαν ακόμα και την σημασία των λέξεων (Θουκυδίδου Ιστορίαι, 3.82.4).

Απ’ τη νεότητα μου γνωρίζω πολύ καλά ότι ο ολοκληρωτισμός (που στην Ελλάδα επιβλήθηκε τη δεκαετία του 1960 από μια χούντα υποστηριζόμενη από τις ΗΠΑ) και η αλήθεια είναι ασυμβίβαστα.⁶ Η στοχαστική πορεία της ζωής μου το έφερε να γίνω επιστήμονας και, συγκεκριμένα, να ασχοληθώ με το σημείο 4 της παραπάνω λίστας (κλίμα). Καθώς είχα την τύχη να λάβω κλασική ελληνική παιδεία, από μικρή ηλικία κατάλαβα τη σχέση μεταξύ επιστήμης και αλήθειας. Παρακάτω παραθέτω μερικές σχετικές αναφορές από κλασικούς Έλληνες στοχαστές (φιλοσόφους και επιστήμονες) με τις αποδόσεις μου στη νεοελληνική (Σημείωση: στην κλασική Ελλάδα, αυτό που σήμερα ονομάζουμε επιστήμη ήταν ένας κλάδος της φιλοσοφίας, που συχνά ονομαζόταν φυσική φιλοσοφία).

[Γλαύκων:] τοὺς δὲ ἀληθινούς [φιλοσόφους], ἔφη, τίνας λέγεις; [Σωκράτης:] τοὺς τῆς ἀληθείας, ἦν δ᾽ ἐγώ, φιλοθεάμονας.
[Γλαύκων:] Και αληθινούς [φιλοσόφους] ποιους λες; [Σωκράτης:] Εκείνους που αγαπούν να βλέπουν την αλήθεια (Πλάτων, Πολιτεία 475e).

Τὴν μὲν μετὰ λόγου ἀληθῆ δόξαν ἐπιστήμην εἶναι, τὴν δὲ ἄλογον ἐκτὸς ἐπιστήμης.
Η επιστήμη είναι εκτίμηση αληθινή και επιβεβαιωμένη λογικά, αλλά αυτή χωρίς λογική είναι εκτός επιστήμης (Πλάτων, Θεαίτητος, 201d).

Ὀρθῶς δ' ἔχει καὶ τὸ καλεῖσθαι τὴν φιλοσοφίαν ἐπιστήμην τῆς ἀληθείας. Θεωρητικῆς μὲν γὰρ τέλος ἀλήθεια πρακτικῆς δ' ἔργον.
Είναι σωστό που η φιλοσοφία καλείται ακριβής γνώση [επιστήμη] της αλήθειας. Η θεωρητική γνώση έχει σκοπό την αλήθεια και η πρακτική το έργο.
(Αριστοτέλης, Μετὰ τὰ φυσικά, A, 993b).

Φανερὸν ὅτι διὰ τὸ εἰδέναι τὸ ἐπίστασθαι ἐδίωκον καὶ οὐ χρήσεώς τινος ἕνεκεν […] Δῆλον οὖν ὡς δι’ οὐδεμίαν αὐτὴν ζητοῦμεν χρείαν ἑτέραν ἀλλ’ ὥσπερ ἄνθρωπος, φαμέν, ἐλεύθερος ὁ αὑτοῦ ἕνεκα καὶ μὴ ἄλλου ὤν, οὕτω καὶ αὐτὴν ὡς μόνην οὖσαν ἐλευθέραν τῶν ἐπιστημῶν· μόνη γὰρ αὕτη αὑτῆς ἕνεκέν ἐστιν.
Είναι φανερό ότι επιδίωξαν την ακριβή γνώση [επιστήμη] για την ίδια τη γνώση και όχι για χάρη κάποιας χρησιμότητάς της. […] Είναι λοιπόν πρόδηλο πως αυτή τη γνώση δεν την επιζητούμε για να καλύψει κάποια άλλη ανάγκη, αλλά, όπως λέμε ότι ελεύθερος άνθρωπος είναι εκείνος που υπάρχει για τον εαυτό του και όχι να υπηρετεί κάποιον άλλον, έτσι επιζητούμε την επιστήμη, ως τη μόνη ελεύθερη γνώση. Η επιστήμη υπάρχει γι’ αυτήν την ίδια. (Αριστοτέλης, Μετὰ τὰ φυσικά, α, 982b).

Δόξειε δ᾽ ἂν ἴσως βέλτιον εἶναι καὶ δεῖν ἐπὶ σωτηρίᾳ γε τῆς ἀληθείας καὶ τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν, ἄλλως τε καὶ φιλοσόφους ὄντας: ἀμφοῖν γὰρ ὄντοιν φίλοιν ὅσιον προτιμᾶν τὴν ἀλήθειαν.
Ίσως όμως κανείς δεν θα διαφωνήσει ότι είναι καλύτερο —κάτι παραπάνω: ότι είναι ανάγκη— να είμαστε έτοιμοι ακόμη και τις πιο προσωπικές μας αντιλήψεις να αναιρέσουμε, αν είναι με τον τρόπο αυτό να σωθεί η αλήθεια —έναν λόγο παραπάνω αφού είμαστε και φιλόσοφοι: έχοντας κανείς να διαλέξει ανάμεσα σε δύο φίλους, έχει το ιερό χρέος να προτιμήσει την αλήθεια. (Ἀριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1096a11).

Φίλος μέν Σωκράτης, ἀλλά φιλτάτη ἡ ἀλήθεια (Ἀμμώνιος ὁ Ἑρμείου, Βίος Ἀριστοτέλους).

Όλα τα παραπάνω αποσπάσματα τονίζουν ότι η επιστήμη συνδέεται άμεσα με την αλήθεια. Το επόμενο απόσπασμα υπογραμμίζει ότι το να είσαι επιστήμονας —και, ως εκ τούτου, να αναζητάς την αλήθεια— απαιτεί να έχεις θάρρος και ίσως να θυσιάζεις τις απολαύσεις της ζωής —ακόμη και την ίδια τη ζωή.

Ἀλλὰ καὶ Πρωταγόρας ἔφυγε, καὶ Ἀναξαγόραν εἱρχθέντα μόλις περιεποιήσατο Περικλῆς, καὶ Σωκράτης, οὐδὲν αὐτῷ τῶν γε τοιούτων προσῆκον, ὅμως ἀπώλετο διὰ φιλοσοφίαν.
Αλλά και ο Πρωταγόρας εξορίστηκε και ο Αναξαγόρας, που φυλακίστηκε, με δυσκολία σώθηκε από τον Περικλή· και ο Σωκράτης επίσης, αν και κανένα από τα παρόμοια ζητήματα [φυσικής φιλοσοφίας] δεν έχει σχέση μ’ αυτόν, εντούτοις θανατώθηκε εξαιτίας της φιλοσοφίας του (Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι, Νικίας, 23)

Σ’ αυτούς θα μπορούσαμε να προσθέσουμε την Υπατία και τον Τζορντάνο Μπρούνο, που έχασαν τη ζωή τους, καθώς και τον Γαλιλαίο και πολλούς άλλους που καταδιώχτηκαν, αλλά κατάφεραν να σωθούν.

Ο Επίκουρος επίσης μας συμβούλευε ότι όσοι αναζητούν και λένε την αλήθεια χρειάζονται θάρρος και δεν πρέπει να περιμένουν δημόσιους επαίνους:

Παρρησία γὰρ ἔγωγε χρώμενος φυσιολογῶν χρησμωδεῖν τὰ συμφέροντα πᾶσιν ἀνθρώποις μᾶλλον ἂν βουλοίμιν, κἄν μηδεὶς μέλλῃ συνήσειν, ἤ συγκατατιθέμενος τοῖς δόξαις καρποῦσθαι τὸν πυκνὸν παραπίπτοντα παρὰ τὸν πολλῶν ἔπαινον.
Καθώς μελετώ τη φύση, προτιμώ να λέω με θάρρος όλη την αλήθεια για ό,τι είναι ωφέλιμο για όλους τους ανθρώπους, ακόμα κι αν δεν το καταλαβαίνει κανείς, παρά να συμμορφώνομαι με την κοινή γνώμη και να κερδίζω έτσι τη συνεχή επιδοκιμασία των πολλών (Επικούρου Προσφώνησις, 29).

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, ένας επιστήμονας πρέπει να βρει το θάρρος να αντιμετωπίσει τον φόβο. Αυτό δεν είναι αδύνατο, αν κατανοήσει κανείς ότι η μελέτη της φύσης συμβάλλει στην εξάλειψη του φόβου:

Οὐκ ἦν τὸ φοβούμενον λύειν ὑπὲρ τῶν κυριωτάτων μὴ κατειδότα τίς ἡ τοῦ σύμπαντος φύσις͵ ἀλλ΄ ὑποπτεύοντά τι τῶν κατὰ τοὺς μύθους.
Είναι αδύνατο να διαλύσει κάποιος τους φόβους του για τα πιο σημαντικά θέματα αν δεν γνωρίζει τη φύση του σύμπαντος, αλλά εξακολουθεί να πιστεύει στους μύθους (Επικούρου Κύριαι Δόξαι, 12).

Δεν θα έλεγα ότι είμαι γενναίος ή ότι δεν φοβάμαι. Ωστόσο, ο παρακάτω στίχος του Ινδού ποιητή Καμπίρ του 15ου αιώνα με βοήθησε να καταπολεμήσω τον φόβο μου.

Walking from truth to truth, what can destroy you? (Kabir)⁷7
Περπατώντας από αλήθεια σε αλήθεια, τι μπορεί να σε καταστρέψει;

Ελπίζω να είναι αυτονόητο πως δεν ισχυρίζομαι ότι γνωρίζω την αλήθεια. Στην πραγματικότητα, δεν τη γνωρίζω. Αυτό που γνωρίζω είναι ότι αναζητώ την αλήθεια. Και αναζητώντας τη, έχω ανακαλύψει αρκετές περιπτώσεις στις οποίες τα ψέματα προωθούνται σαν αλήθεια.

Ενημέρωση 2025-09-08: Ο φίλος (συμμαθητής στο γυμνάσιο) και συνάδελφος (ομ. καθηγητής ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας ΑΠΘ) Διονύσης Δρόσος μού επισήμανε τα ακόλουθα χωρία του Πλάτωνα που ταιριάζουν με το περιεχόμενο της ανάρτησης:

Τὴν δὲ εἰς χρήματα τείνουσαν ἤ τινα πρὸς ἰσχὺν ἤ καὶ πρὸς ἄλλην τινα σοφίαν ἄνευ νοῦ καὶ δίκης βάναυσον τ᾽ εἶναι καὶ ἀνελεύθερον καὶ οὐκ ἀξίαν τὸ παράπαν παιδείαν καλείσθαι.
Την δε [παιδεία] που αποβλέπει στην απόκτηση χρημάτων ή δύναμης ή σοφίας χωρίς λογική και δικαιοσύνη, θα πρέπει να τη θεωρούμε ανελεύθερη και βάναυση – κάτι δηλαδή που διόλου δεν αξίζει να ονομάζουμε Παιδεία (Πλάτωνος Νόμοι, 644α).

Δειλῇ δὴ καὶ ἀνελευθέρῳ φύσει φιλοσοφίας ἀληθινῆς, ὡς ἔοικεν, οὐκ ἂν µετείη.
Μια δειλή, επομένως και ανελεύθερη, φύση δεν θα μπορούσε, καθώς φαίνεται, να σχετίζεται με την αληθινή φιλοσοφία (Πλάτωνος Πολιτεία, 486b).

1. ‘It’s totalitarian’ | Wesley Yang on the ‘successor ideology’ that captured our elites - YouTube, 2025.

2. Analysis: American Express, George Soros back non-profits pushing illegal immigration across Texas border, Austin Journal, 2022.

3. Πρβλ. το βίντεο και την υποσημείωση 4 στο: Δ. Κουτσογιάννης, Αννούσκα, Αναμνίσεις..., 2025.

4. Πρβλ.: Δ. Κουτσογιάννης, Παρουσιάζοντας το Κλιμάθ, Κλιμάθ, 2024.

5. J. Nordangård, The Ministry of Truth - Revisited, The Pharos Chronicles, 2023.

6. Πρβλ. τις αναμνήσεις μου απ’ την εξέγερση του Πολυτεχνείου στο: Δ. Κουτσογιάννης, Αναμνήσεις από τον Νοέμβρη του 1973, Το Μπλογκ της Ιτιάς, 2017.

7. https://www.himalayanacademy.com/media/books/the-mystic-mind-and-music-of-kabir_ei/web/toc.html