Η επιστήμη ως ανοικτή συζήτηση νέων ιδεών

Και η σοφιστεία ως προσπορισμός χρημάτων από φαινομενική αλλά μη πραγματική σοφία

[Υπάρχει και αγγλική έκδοση της ανάρτησης—There is also an English version of this post]

Ο τίτλος αυτής της ανάρτησης είναι δανεισμένος από την πρόσφατη εργασία του Marcoen Cabbolet:¹

Ελληνική μετάφραση του τίτλου της εργασίας: Προς Όλους ‘Οσους Πιστεύουν στην Επιστήμη ως Ανοιχτή Συζήτηση Νέων Ιδεών: Μια Έκκληση για Μεταρρυθμίσεις ώστε να Αντιστραφεί η Πολιτικοποίηση της Επιστήμης.

Η περίληψή της εργασίας είναι η ακόλουθη (σε ελληνική μετάφραση), αλλά συνιστώ ένθερμα την ανάγνωσή της στο σύνολό της.

Περίληψη Η επιστήμη φαίνεται να ανθεί όσο ποτέ άλλοτε. Ωστόσο, η επιστήμη έχει πολιτικοποιηθεί μέχρι του σημείου να έχει γίνει κανόνας, και όχι εξαίρεση, ότι οι υποβολές αποκλινουσών εργασιών—δηλαδή τα χειρόγραφα που υποβάλλονται για δημοσίευση και οι ερευνητικές προτάσεις που υποβάλλονται για χρηματοδότηση, και ασκούν κριτική σε μια καθιερωμένη άποψη ή προτείνουν μια νέα άποψη— απορρίπτονται με ψευδοσκεπτικιστική αξιολόγηση, η οποία είναι σαφώς ανήθικη. Καθώς αυτό είναι επιζήμιο όχι μόνο για τις προοπτικές καριέρας όσων τολμούν να αμφισβητήσουν το κυρίαρχο ρεύμα, αλλά και για την ανάπτυξη της γνώσης, σε αυτό το άρθρο γνώμης κάνουμε έκκληση για μεταρρυθμίσεις στην επιστήμη προς όφελος όλων.

Όπως φαίνεται στην περίληψη, ο συγγραφέας εστιάζει στις έννοιες του ψευδοσκεπτικισμού και, ειδικότερα, των ψευδοσκεπτικιστικών κριτικών, έννοιες που διευκρινίζονται στα ακόλουθα αποσπάσματα από την ίδια εργασία:

Έτσι, αυτό που είναι λάθος με την πολιτικοποίηση της επιστήμης είναι ότι πλέον έχει γίνει κανόνας για την υποβολή μιας αποκλίνουσας εργασίας —δηλαδή ενός χειρόγραφου που υποβάλλεται για δημοσίευση ή μιας ερευνητικής πρότασης που υποβάλλεται για χρηματοδότηση— η οποία είτε ασκεί κριτική σε μια καθιερωμένη άποψη είτε εισάγει μια νέα θεωρία, στην περίπτωσή μας μοντέλο, ότι η απόρριψη βασίζεται σε μια ψευδοσκεπτικιστική κριτική, δηλαδή μια κριτική από έναν συντάκτη περιοδικού ή έναν κριτή στην οποία διατυπώνονται αρνητικοί ισχυρισμοί για την εργασία χωρίς να ικανοποιείται το βάρος της απόδειξης που απαιτούν αυτοί οι ισχυρισμοί.

Το πρώτο αποτελεσματικό όπλο κατά του ψευδοσκεπτικισμού στη σύνταξη και την αξιολόγηση από ομοτίμους είναι η επιστημονική ποιότητα. [...] Ψευδοσκεπτικιστική αξιολόγηση από ισότιμους είναι μια αξιολόγηση στην οποία γίνονται (συχνά έντονα διατυπωμένοι) αρνητικοί ισχυρισμοί για την εργασία κάποιου άλλου, αλλά η οποία είναι η ίδια ανεπαρκούς ποιότητας.

Το δεύτερο αποτελεσματικό όπλο κατά του ψευδοσκεπτικισμού είναι η αλήθεια, επειδή οι ψευδοσκεπτικιστές δεν μπορούν να χειριστούν την αλήθεια. Μπορεί να είναι άριστοι ειδικοί, αλλά η αλήθεια είναι ότι οι ψευδοσκεπτικιστές έχουν παραβιάσει αυτές τις βασικές αρχές της ορθής επιστημονικής πρακτικής —κάτι που δεν θα παραδεχτούν ποτέ. Αντιμετωπίζουν μια αποκλίνουσα εργασία όχι αξιολογώντας την επιστημονική της ποιότητα ή τις δυνατότητές της για τον τομέα, αλλά απορρίπτοντάς την ενώ επηρεάζονται από συναισθήματα που προκαλούνται από τη συνειδητοποίηση ότι έρχεται σε αντίθεση με τις δικές τους βασικές πεποιθήσεις. Αυτό δεν είναι επιστήμη: αυτό είναι πολιτική.

Ο Cabbolet χρησιμοποιεί διάφορα παραδείγματα για να τεκμηριώσει τους ισχυρισμούς του. Μεταξύ αυτών, ένα αναφέρεται στην εργασία μας, Koutsoyiannis and Kundzewicz (2020a):²

Παράδειγμα Ο Δημήτρης Κουτσογιάννης και ο Zbigniew Kundzewicz δημοσίευσαν μια ανορθόδοξη εργασία στο περιοδικό Sci, στην οποία δείχνουν ότι μια νέα ανάλυση των διαθέσιμων δεδομένων για την παγκόσμια θερμοκρασία και τις παγκόσμιες συγκεντρώσεις CO2 παρέχει υποστήριξη για το συμπέρασμα ότι οι αλλαγές στην παγκόσμια συγκέντρωση CO2 ακολουθούν τις αλλαγές στην παγκόσμια θερμοκρασία (2020a) — αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το καθιερωμένο αφήγημα ότι οι αλλαγές στην παγκόσμια θερμοκρασία προκαλούνται από τις αλλαγές στην παγκόσμια συγκέντρωση CO2. Πριν από τη δημοσίευση στο Sci, η εργασία είχε απορριφθεί από το Science of the Total Environment για τον δηλωθέντα λόγο ότι “Οι συγγραφείς ... δεν είναι εξοικειωμένοι με τις επιστημονικές έννοιες της αιτιότητας. Αποδεδειγμένες αυστηρές μέθοδοι για τον υπολογισμό της αιτιότητας ... υπάρχουν και θα πρέπει να εφαρμόζονται. ... Η εφαρμογή [μιας τέτοιας αποδεδειγμένης μεθόδου] ... ακυρώνει πλήρως όλους τους ισχυρισμούς των συγγραφέων” (Koutsoyiannis and Kundzewicz, 2020b)³. Αυτή η επιμονή στη χρήση μόνο εκείνων των μεθόδων ανάλυσης δεδομένων που υποστηρίζουν το καθιερωμένο αφήγημα αποτελεί παραβίαση της αμεροληψίας, άρα ψευδοσκεπτικισμό— η έκθεση του κριτή παρουσιάζει το αποκαλυπτικό γνώρισμα (1)⁴. Οι συγγραφείς, οι οποίοι υποτίθεται ότι δεν γνώριζαν τίποτα για την αιτιότητα, προχώρησαν στη δημοσίευση δύο εργασιών για το θέμα στο περιοδικό Proceedings of the Royal Society A, παρουσιάζοντας μια νέα μέθοδο για τον προσδιορισμό της αιτιότητας (Koutsoyiannis et al., 2022a, b)⁵.

Χαίρομαι που το μπλοκάρισμα της δημοσίευσής μας στο Science of the Total Environment λειτούργησε ως καλό παράδειγμα για την εργασία του Cabbolet. Αλλά δεν είμαι σίγουρος αν ο όρος ψευδοσκεπτικισμός που χρησιμοποιεί είναι καλά κατανοητός από τους αναγνώστες, ή ακόμη και αν είναι ακριβής. Μου φαίνεται πολύ διπλωματικός όρος για τέτοιες κακές πρακτικές όπως το μπλοκάρισμα, η απαγόρευση, η λογοκρισία και η φίμωση φωνών που δεν συμμορφώνονται με τους καθιερωμένους πολιτικούς στόχους. Ωστόσο, ορισμένοι από τους τελευταίους όρους εμφανίζονται στην εργασία του Cabbolet, όπως στα ακόλουθα αποσπάσματα από την εργασία (όπου έχω δώσει έμφαση στους εν λόγω όρους):

Αλλά η πολιτικοποίηση μπορεί να ευδοκιμήσει μόνο σε ένα περιβάλλον όπου μπορεί εύκολα και ατιμωρητί να γίνει κατάχρηση της εκδοτικής και της ισότιμης αξιολόγησης, προκειμένου να μπλοκαριστεί η δημοσίευση ή η χρηματοδότηση ερευνών με αποκλίνουσες απόψεις.

Η διάβρωση των ηθικών προτύπων είναι επίσης εμφανής στη δημόσια πρόσκληση του τότε [1986] πρόεδρου της Αμερικανικής Φυσικής Εταιρείας (APS), μιας από τις μεγαλύτερες ενώσεις φυσικών στον κόσμο, στο Physics Today (το περιοδικό φυσικής με τη μεγαλύτερη επιρροή στον κόσμο) για κατάχρηση της ισότιμης αξιολόγησης ώστε να μπλοκαριστεί η δημοσίευση πρωτοποριακού έργου.

Το ιδιωτικά διαχειριζόμενο arXiv.org είναι ένα αποθετήριο δοκιμίων που διαφέρει από τα περιοδικά με κριτές, αλλά έχει γίνει ο σημαντικότερος τόπος διάδοσης ερευνητικών αποτελεσμάτων στη φυσική και τα μαθηματικά. Έχοντας ξεκινήσει στις αρχές της δεκαετίας του 1990, αρχικά ο καθένας μπορούσε να ανεβάσει ένα δοκίμιο στο arXiv.org. Ωστόσο, στις αρχές της δεκαετίας του 2000 εισήχθη ένα σύστημα επιτήρησης: μια επιλεγμένη ομάδα ανώνυμων επιτηρητών αποτελεί πλέον μια κεντρική επιτροπή λογοκρισίας, με την έννοια ότι οι επιτηρητές (α) περιορίζουν τις ιδέες που επιτρέπεται να εκφράζουν οι άνθρωποι στο arXiv.org και (β) έχουν την εξουσία να εμποδίζουν τη διάθεση εγγράφων στο κοινό απ’ το arXiv.org, όταν αυτά είναι αντίθετα με την κρατούσα άποψη. Μια διάσημη περίπτωση είναι όταν απαγορεύτηκε στον βραβευμένο με Νόμπελ Brian Josephson να ανεβάζει έγγραφα στο arXiv.org (2004).⁶

Η υποβάθμιση της αμερόληπτης αξιολόγησης της ποιότητας στην έρευνα είναι μια εξέλιξη μακριά από την ανοικτή συζήτηση των νέων ιδεών —όπως προειδοποίησε ο νομπελίστας Schwinger, «η αντικατάσταση της αμερόληπτης αξιολόγησης από τη λογοκρισία θα είναι το τέλος της επιστήμης» (1991)⁷ — και τώρα είναι η ώρα να αντιμετωπιστεί το ζήτημα. Με μεταρρυθμίσεις στην επιστήμη μπορούμε να αντιστρέψουμε αυτή την πολιτικοποίηση στην επιστήμη, μειώνοντας τον ψευδοσκεπτικισμό στην εκδοτική και την ισότιμη αξιολόγηση, και αντιμετωπίζοντας τις υπόλοιπες περιπτώσεις.

Θα ήθελα να διατυπώσω δυο σχόλια εμπνευσμένα απ’ αυτή την εργασία. Πρώτον, συμφωνώ με την πρώτη πρόταση της περίληψης: «Η επιστήμη φαίνεται να ανθεί όσο ποτέ άλλοτε». Θα ήθελα όμως να τονίσω τη λέξη «φαίνεται» (εδώ έδωσα έμφαση σ’ αυτήν), και να διευκρινίσω ότι η επιστήμη δεν ανθεί στην πραγματικότητα. Ο πολλαπλασιασμός των χρηματοδοτούμενων έργων και των δημοσιευμένων εργασιών δεν αντικατοπτρίζει μια ανθούσα επιστήμη. Ακριβώς το αντίθετο, όπως εξηγείται στο βιβλίο των Alvesson κ.ά. (2017):⁸

Το εξώφυλλο του βιβλίου, ο τίτλος του οποίου, μεταφρασμένος στα ελληνικά, είναι: Επιστροφή στο Νόημα: Μια Κοινωνική Επιστήμη που Έχει Κάτι να Πει.

Οι συγγραφείς αυτού του βιβλίου διαπιστώνουν τον πληθωρισμό της ανοησίας στην ακαδημαϊκή έρευνα:

Υποστηρίζουμε ότι σήμερα δεν παρατηρούμε απλώς μια πτώση της ποιότητας της επιστημονικής έρευνας, αλλά έναν πολλαπλασιασμό των ανούσιων ερευνών που δεν έχουν καμία αξία για την κοινωνία και μόνο μέτρια αξία για τους συγγραφείς τους —εκτός από το ρόλο τους στην εξασφάλιση της σταδιοδρομίας. [...] Οι δημοσιεύσεις γίνονται αντιληπτές ως ένα παιχνίδι επιτυχίας και αστοχίας, στόχων και κατατάξεων, με ζωτική σημασία για τη διαμόρφωση ακαδημαϊκής καριέρας και θεσμικού κύρους, αλλά χωρίς εγγενές νόημα και αξία, και χωρίς καμία ευρύτερη κοινωνική χρησιμότητα. Αυτό είναι που θεωρούμε ως την άνοδο της ανοησίας στην ακαδημαϊκή έρευνα.

Η υπόθεσή μου είναι ότι αυτές οι εξελίξεις είναι σκόπιμες, πράγμα που υποστηρίζεται απ’ το γεγονός ότι οι ερευνητικές προτάσεις χρηματοδοτούνται μόνο αν είναι σύμφωνες με το κυρίαρχο πολιτικο-ιδεολογικό αφήγημα. Με τη σειρά τους, τα δημοσιευμένα ερευνητικά αποτελέσματα τείνουν να συμμορφώνονται με το αφήγημα. Το τελικό αποτέλεσμα είναι ότι πετύχαμε αειφορία στις μπούρδες (και αντιστρόφως):⁹

Στιγμιότυπο απ’ την πρώτη σελίδα της εργασίας του Kirchherr (2023). Ο τίτλος μεταφράζεται στα ελληνικά ως “Μπούρδες στη Βιβλιογραφία για την Αειφορία και τις Μεταβάσεις: Μια Πρόκληση.

Δεύτερον, η πολιτικοποιημένη επιστήμη δεν είναι πλέον επιστήμη —κάτι που δεν γίνεται σαφές στην εργασία του Cabbolet. Είναι σοφιστεία, κι αυτό είναι γνωστό απ’ τη γέννηση της επιστήμης τον 6ο αιώνα π.Χ. (ή λίγο αργότερα). Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης διέκρινε την επιστήμη, δηλαδή την αναζήτηση της αλήθειας και της εις βάθος γνώσης που επιδιώκουμε για την ικανοποίηση που προκαλεί αυτή καθεαυτήν, από τη σοφιστεία, δηλαδή την κατάχρηση της λογικής με την εμπορία φαινομενικής (μη πραγματικής) γνώσης:

ἔστι γὰρ ἡ σοφιστικὴ φαινομένη σοφία οὖσα δ᾿ οὔ, καὶ ὁ σοφιστὴς χρηματιστὴς ἀπὸ φαινομένης σοφίας ἀλλ᾿ οὐκ οὔσης (Η σοφιστική είναι φαινομενική και όχι πραγματική σοφία και σοφιστής είναι κάποιος που κερδίζει χρήματα από φαινομενική και όχι πραγματική σοφία· Σοφιστικοί Έλεγχοι, 165a21).

Ο Σωκράτης, όπως τον παραθέτει ο Ξενοφών, προχώρησε ένα βήμα παραπέρα:

καὶ τὴν σοφίαν ὡσαύτως τοὺς μὲν ἀργυρίου τῷ βουλομένῳ πωλοῦντας σοφιστὰς ὥσπερ πόρνους ἀποκαλοῦσιν (Το ίδιο και όσους πουλάνε τη σοφία για χρήματα σε όποιον θέλει, τους αποκαλούν σοφιστές, όπως πόρνους· Απομνημονεύματα, 1.6.13).

Προφανώς, τέτοιες πρακτικές όπως η επιβράβευση των συμμορφούμενων ιδεών, η λογοκρισία των αντίθετων απόψεων, η διαφθορά επαγγελματικών ομάδων και η μετατροπή τους σε πόρνους, επεκτείνονται και πέρα από την επιστήμη. Και είναι ένα σύμπτωμα μιας κοινωνίας που παρακμάζει, ένα σύμπτωμα με συνεχώς αυξανόμενη σοβαρότητα λόγω της θετικής ανατροφοδότησής του. Όπως το έθεσε ο Glenn Diesen, «Η κουλτούρα της λογοκρισίας και της ακύρωσης μας έχει κάνει τυφλούς, κουφούς και ηλίθιους».¹⁰ Κατά τη γνώμη μου, οι κοινωνίες που είναι τυφλές, κουφές και ηλίθιες αποτελεί επιδίωξη των κοντρολ-ολιγαρχικών «ελίτ» του δυτικού κόσμου. Αυτές οι «ελίτ» δεν καταλαβαίνουν ότι πρόκειται για μια μολυσματική ασθένεια που μολύνει και τους ίδιους, κάνοντάς τους τυφλούς, κουφούς και ηλίθιους.

Μπορεί να σπάσει ο φαύλος κύκλος και να αντιστραφεί η κατάσταση; Αν ναι, πώς; Αμφιβάλλω αν η έκκληση του Cabbolet για μεταρρυθμίσεις που θα αντιστρέψουν την πολιτικοποίηση της επιστήμης θα είναι αποτελεσματική. Πιστεύω ότι το πρόβλημα είναι πολύ πιο σοβαρό και χρειαζόμαστε έναν νέο Διαφωτισμό: ένα διανοητικό και ηθικό κίνημα. Χρειαζόμαστε μια κρίσιμη μάζα ικανών και γενναίων διανοουμένων που μπορούν να ασκήσουν μια σε βάθος κριτική των σημερινών κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών συστημάτων — τα οποία διαφέρουν σημαντικά από εκείνα που μελέτησαν ο Ρουσσώ και ο Μαρξ, για παράδειγμα. Ταυτόχρονα, πρέπει να αποκαταστήσουμε τις κλασικές διανοητικές και ηθικές αξίες στο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Αυτό θα πάρει δεκαετίες, αν επιχειρηθεί καθόλου…

1. Cabbolet, M.J.T.F., 2025. To all who believe in science as an open discussion of new ideas: a call for reforms to reverse the politicization of science. Journal of Academic Ethics, https://doi.org/10.1007/s10805-025-09646-8. Διαθέσιμο επίσης στο ResearchGate.

2. Koutsoyiannis, D., and Kundzewicz, Z.W., 2020a. Atmospheric temperature and CO2: Hen-or-egg causality? Sci, 2 (4), 83.

3. Koutsoyiannis, D., and Kundzewicz, Z.W., 2020b. Hen-or-egg causality: Atmospheric CO2 and temperature: Rejection by “Science of the Total Environment”. ResearchGate.

4. Σύμφωνα με τον Cabbolet, το αποκαλυπτικό γνώρισμα (1) είναι η επιχειρηματολογία ad hominem, το οποίο επεξηγείται ως «παραβίαση της αμεροληψίας, διότι οι ad hominem παρατηρήσεις δεν γίνονται ποτέ με γνώμονα το επιστημονικό συμφέρον».

5. Koutsoyiannis, D., Onof, C., Christofides, A. and Kundzewicz, Z.W., 2022a. Revisiting causality using stochastics: 1. Theory. Proceedings of The Royal Society A, 478 (2261), 20210835. Διαθέσιμο επίσης στο ResearchGate.

Koutsoyiannis, D., Onof, C., Christofides, A. and Kundzewicz, Z.W., 2022b. Revisiting causality using stochastics: 2. Applications. Proceedings of the Royal Society A, 478 (2261), 20210836. Διαθέσιμο επίσης στο ResearchGate.

6. Josephson, B.D., 2004. Covert censorship by the physics preprint archive. A personal perspective from Brian Josephson. Blog post.

7. Schwinger, J. (1991). Cold fusion—does it have a future? In M. Suzuki & R. Kubo (Eds.), Evolutionary Trends in the Physical Sciences, Springer Proceedings in Physics, 57, 171–175. Springer.

8. Alvesson, M., Gabriel, Y. and Paulsen, R., 2017. Return To Meaning: A Social Science With Something To Say. Oxford University Press.

9. Kirchherr, J., 2023. Bullshit in the sustainability and transitions literature: a provocation. Circular Economy and Sustainability, 3 (1), 167-172.

10. Glenn Diesen, 2025. Iran's retaliatory strikes are more powerful than expected. X post.